Zatrudnienie opiekuna formalnego – jak zrobić to legalnie

W relacji między rodziną a opiekunem formalnym pojawiają się niekiedy nieporozumienia wynikające z braku wiedzy o przepisach lub niewłaściwego ustalenia zasad współpracy. Choć większość opiekunów działa z zaangażowaniem i empatią, błędy formalne mogą prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych — zarówno dla rodziny, jak i opiekuna.

Poniżej przedstawiono najczęstsze przykłady takich sytuacji.

 „Pomagała jak rodzina” – czyli praca bez umowy

Pani Anna zatrudniła opiekunkę do swojej 82-letniej mamy. Uzgodniły ustnie stawkę godzinową i zakres obowiązków. Po kilku miesiącach opiekunka złamała rękę w domu podopiecznej. Ponieważ nie była zgłoszona do ZUS, nie otrzymała zasiłku chorobowego ani świadczenia rehabilitacyjnego. Zgłosiła sprawę do Państwowej Inspekcji Pracy, a rodzina została ukarana za nielegalne zatrudnienie.

Wnioski:
Brak pisemnej umowy to jeden z najczęstszych błędów. Nawet jeśli obie strony mają dobre intencje, praca bez formalnego zgłoszenia naraża na sankcje – do 30 000 zł kary administracyjnej. Zawsze należy zawrzeć umowę pisemną, nawet przy krótkim zleceniu. Można skorzystać z gotowych wzorów umów.

Zakres obowiązków – między opieką a pracą domową

Pan Tomasz zatrudnił opiekunkę dla swojego ojca z chorobą Alzheimera. W umowie wpisano ogólnie: „opieka nad osobą starszą”. Po kilku tygodniach rodzina zaczęła wymagać także sprzątania, gotowania i prania, na co opiekunka się nie zgadzała. Sprawa zakończyła się wypowiedzeniem umowy przez opiekunkę i roszczeniem o zaległe wynagrodzenie za nadgodziny.

Wnioski:
Nieprecyzyjne określenie obowiązków to źródło większości sporów. Opiekun nie jest służbą domową, a zakres jego pracy powinien być jasno określony. W umowie należy rozdzielić czynności opiekuńcze (np. pomoc w ubieraniu, kąpieli, podawaniu leków) od czynności porządkowych czy towarzyskich. Warto stworzyć pisemny „zakres obowiązków” podpisany przez obie strony.

 „Nie liczyliśmy godzin” – problem nadgodzin i odpoczynku

Opiekunka pracująca w trybie całodobowym (z zamieszkaniem) skarżyła się, że nie ma zapewnionych przerw ani dni wolnych. Rodzina uważała, że skoro mieszka w domu podopiecznego, to „jest cały czas dostępna”.

Wnioski:
Zgodnie z prawem, nawet przy zamieszkaniu w miejscu pracy, opiekunowi przysługuje prawo do odpoczynku i określonej liczby godzin wolnych. Stała dostępność nie oznacza gotowości do pracy przez 24 godziny. W umowie lub aneksie warto zapisać godziny aktywnej pracy (np. 8:00–20:00) oraz ustalić, kto odpowiada w nocy, jeśli podopieczny wymaga wstawania. Można wprowadzić rotację dwóch opiekunów.

Kruczki przy umowie zlecenia

Rodzina zawarła z opiekunką umowę zlecenie, ale praca miała stały rytm i odbywała się w jednym miejscu, z poleceniami od rodziny. W praktyce była to praca etatowa.

Wnioski:
Jeśli w rzeczywistości stosunek pracy spełnia warunki określone w art. 22 Kodeksu pracy (stałość, podporządkowanie, określone godziny, wynagrodzenie miesięczne), to nawet przy podpisanej „umowie zleceniu” może być on uznany przez sąd lub PIP za umowę o pracę. Umowę zlecenie stosować tylko w przypadku opieki dorywczej lub elastycznej (np. kilka dni w tygodniu). Przy codziennej pracy lepiej zawrzeć umowę o pracę lub skorzystać z usług agencji.

Spory o rozliczenia po śmierci podopiecznego

Po śmierci seniora opiekunka żądała wypłaty zaległego wynagrodzenia i ekwiwalentu za urlop. Rodzina uznała, że „umowa wygasła z dniem śmierci podopiecznego”.

Wnioski:
Umowa o pracę lub zlecenie nie wygasa automatycznie w dniu śmierci podopiecznego — wygasa z chwilą wypowiedzenia lub rozwiązania przez strony. Opiekunowi przysługuje wynagrodzenie za okres pracy oraz ekwiwalent za niewykorzystany urlop. W umowie warto zawrzeć zapis o trybie zakończenia współpracy w przypadku śmierci podopiecznego oraz o terminie rozliczeń finansowych.

Brak ubezpieczenia OC opiekuna

Opiekunka przez nieuwagę uszkodziła sprzęt medyczny należący do rodziny. Ponieważ nie posiadała ubezpieczenia OC, musiała pokryć szkody z własnej kieszeni.

Wnioski:
Ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej (OC) to wciąż rzadkość wśród opiekunów, choć chroni obie strony w razie wypadku lub błędu w opiece. Warto wymagać od opiekuna posiadania polisy OC zawodowej lub samodzielnie ją wykupić (np. w ramach pakietu rodzinnego).

 „To nie ta osoba!” – przychodzenie innej opiekunki niż ta z umowy

Rodzina podpisała umowę z agencją opiekuńczą na usługi pani Ireny, która miała opiekować się seniorem z demencją. Po kilku tygodniach zauważono, że do domu zaczęła przychodzić inna kobieta – bez uprzedzenia i bez zgody rodziny. Przedstawiciel agencji wyjaśnił, że „pani Irena jest chora, a to zastępstwo”, ale nie przedstawiono żadnego aneksu ani nowych dokumentów. Z czasem okazało się, że zastępczyni nie miała przeszkolenia ani aktualnych badań sanitarno-epidemiologicznych.

Wnioski:
Podstawą legalnego świadczenia usług opiekuńczych jest zgodność osoby wykonującej pracę z tą, która widnieje w umowie. Jeśli do opieki przychodzi inna osoba, bez formalnego zgłoszenia i akceptacji, mamy do czynienia z naruszeniem umowy cywilnoprawnej, a często także z naruszeniem przepisów o ochronie danych osobowych i bezpieczeństwie pacjenta.

Zastępstwa bez zgody rodziny są szczególnie problematyczne, gdy opiekun przebywa w mieszkaniu podopiecznego, ma dostęp do jego leków, dokumentów lub pieniędzy. Brak weryfikacji osoby może prowadzić do utraty zaufania, a nawet odpowiedzialności cywilnej po stronie agencji. W umowie z agencją należy zawrzeć zapis, że każda zmiana osoby opiekuna wymaga wcześniejszej pisemnej zgody rodziny lub potwierdzenia e-mailowego.

Podsumowanie

Legalne zatrudnienie opiekuna formalnego wymaga dopełnienia kilku formalności, ale gwarantuje bezpieczeństwo obu stron. Pozwala uniknąć sporów, zapewnia ochronę socjalną i daje dostęp do ulg oraz programów wsparcia.

Świadome i zgodne z prawem zatrudnienie opiekuna to nie tylko przejaw odpowiedzialności, ale także troski o osobę niesamodzielną i o siebie samych